Ä.H.Marğūlan atyndağy bırıkken arheologialyq ğylymi-zertteu ortalyğy 2001 jyly ÖR BĞM Ä.H.Marğūlan atyndağy arheologia institutymen kelısım jasau nätijesınde qūryldy jäne sol instituttyñ aimaqtyq bölımşesı bolyp sanalady. Ortalyq 1988 jyly Oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynyñ eskertkışterdı qorğau bölımı ūiymdastyrğan V.K.Mers bastauymen ötken Pavlodar arheologialyq ekspedisiasynyñ bazasynda jasaqtaldy. Ortalyqtyñ negızgı maqsaty Soltüstık-Şyğys Qazaqstandağy apattyq jağdaidağy arheologialyq eskertkışterdı zertteu jūmystaryn jürgızu jäne olardyñ aldağy uaqyttağy janjaqty zerdelenuı men Soltüstık Eurazianyñ ejelgı tarihynyñ mäselelerın şeşuge bailanysty zertteu jūmystaryn jürgızu.
Negızgı jūmys bağyttary:
Ortalyqtyñ paida bolğan uaqytynan bastap zor mädeni-tarihi mañyzğa ie apattyq jağdaidağy eskertkışterge zertteu jūmystary jasalyp, Pavlodardyñ Ertıs jağalauy, Soltüstık jäne Ortalyq Qazaqstannyñ ejelgı jäne ortağasyrlyq tarihynyñ är türlı kezeñderı turaly tyñ aqparattar alyndy.
Ortalyq aşylğanğa deiın tas ğasyrynyñ tömengı paleolitınen eneolitke deiıngı eskertkışterı Pavlodar arheologialyq ekspedisiasynyñ negızgı zertteu obektısı boldy. Ortalyqtyñ aşyluyna bailanysty, ärı ortanyñ jas mamandarmen tolyğuyna bailanysty zertteu obektıler şeñberı keñeidı.
Pavlodar qalasynan oñtüstıkke qarai 100 km jerde Aqquly audanynda tabylğan maltaly qūraldar – Ertıs öñırınde adamzattyñ osydan 1 million jyl būryn bolğanyn däleldeitın ejelgı obektıler. Būl siaqty köne eskertkışter Pavlodardan 60 şaqyrym jerden ornalasqan Maraldy kölınenen de tabylğan. Ol eskertkışterdı zertteu mädeniettıñ tym tereñ ornalasuyna bailanysty qiyndyqtar tuğyzyp otyr.
Eskı Ekıbastūz aimağynda tas ğasyryndağy şeberhana tūraqtary men eldımekender sany 20-dan asady. Būl keşen Ekıbastūzdyñ kömır ken oryndarynyñ öñdeluıne bailanysty qatty japa şekken. Bolaşaqta müldem joiylyp ketedı. Sondyqtan mümkındık barda būl oryndy tūraqty türde zertteu Ejelgı Qazaqstan men Batys Sıbır tarihynyñ köptegen mäselelerın şeşu üşın asa qajet.
Ortalyq zerttep jürgen kelesı tūraqtardyñ bırı – Şıdertınıñ orta ağysynda ornalasqan tas ğasyrynyñ tūraqtary men eldımekenderı. Ol jerler de tūrğylyqty halyqtyñ şaruaşylyğynyñ kesırınen joiylyp jatyr. Būl oryndağy bolaşaqta zor zertteu nätijelerın beretın tūraqtar – Şıdertı 2, 3, 5. Şıdertı 3 soñğy 20 jyl boiy zertelıp kele jatyr. Būl meken Soltüstık jäne Ortalyq Qazaqstandağy tas industriasynyñ damuyn jäne golosen kezeñındegı mädeni dästürlerdıñ körsete alatyn aimaqtağy jalğyz meken. Tūraqta mezolit eneolit materialdaryn qamtityn 6 mädeni kökjiek tabyldy. Eskertkıştıñ joğarğy qabatynda eneolit däuırınıñ jaña arheologialyq mädenietınıñ materialdary men Respublikadağy eñ köne qorymdardyñ bırı tabyldy. Stratigrafia tūrğysynan da būl tūraq zor qyzyğuşylyq tudyrdy. Qazırgı tañda būl eskertkış däuırge böludıñ jäne golosendık keşenderdıñ hronologiasynyñ jäne jaña Soltüstık jäne Ortalyq Qazaqstandağy arheologialyq mädenietterdıñ ülgılı lbektısı bolyp tabylady. Erekşe köpqabatty Şıdertı 3 tūrağy Pavlodar oblysyndağy arheologialyq eskertkışterınıñ ışındegı respublikalyq «Mädeni mūra» bağdarlamasyna enıp, ekı jyl boiy zerttelgen.
Ortalyqtyñ ekspedisiasynyñ jūmys ıstegen uaqytynda türlı däuırlerdegı köptegen eskertkışter tabyldy. Būl Pavlodardyñ soltüstıgınde, Aqquly audanynda, Şarbaqty, Borly, Qyzyltūz kölderınde neolittıñ, qola, erte tas ğasyrynyñ eldımekenderı, Ertıs auyly, Michurino auyly, Grigovr'evka, Naberejnoe, Kenjeköl auyldarynda, Baianauyl audanyndağy qorymdar, jarğa qaşalğan suretter jäne joiylu aldynda tūrğan jäne şūğyl zertteudı talap etetın tağy basqa obektıler.
Qola däuırınıñ eskertkışterın zertteu barysynda arheologialyq qainarlardyñ mañyzdy massivı alyndy. Qazırgı uaqytta respublika boiynşa PMU arheologialyq ortalyğy ğana erte qola däuırınıñ eskertkışterın maqsatty türde zerttep jatyr.
Būl däuırdıñ qorymdary men eldımekenderı Ekıbastüz qalasynyñ mañynda, Şıdertı özenınde, Grigor'evka jäne Şäuke auyldarynda, Borly özenınde jäne tağy basqa jerlerde türlı mädenietter tabyldy. Jinalğan barlyq materialdar boiynşa «Şyğys Qazaqstannyñ erte qola däuırı» atty jūmys daiyndalyp jatyr.
Andronov mädenietınıñ eskertkışterı, otyryqşy malşylar, egınşıler men metallurgter eldımekenderı zor qyzyğuşylyq tudyryp otyr. Olar soñdarynan köptegen qorğandar, tas qorşaular, qorymdar qaldyrğan. Qaratūmsyq, Kenjeköl 1, Chernoe, Naberejnoe, Qyzyljar jäne Pavlodarskoe auylynyñ mañyndağy, Aq Bidaiyq şatqalynda, Bozşaköl jäne tağy basqa andronovtyq taipalardyñ eskertkışterınen köptegen qyş ydystar, qola qaru, eñbek qūraldary, äşekeiler, tūrğyn üilerdıñ jäne qorymdardyñ qaldyqtary men sol däuırdegı qyş öndırısınıñ, tauken ısınıñ, metallurgianyñ, qūrylysytyñ, ağaş öñdeudıñ joğary deñgeide bolğanyn däleldeidı.
Pavlodar oblysyndağy san jyldar boiy köptegen arheologialyq zertteulerdıñ bolğanyna qaramastan, soltüstık-şyğys Qazaqstan öñırınde älı de ejelgı däuırdıñ zerttelmegen nysandary barşylyq. Būl öñır ejelgı däuırde Ertıstıñ boiynda paida bolğan är türlı mädeni-tarihi aimaqtardyñ torabynda ornalasqan. Būl jer Qazaqstan men Batys Sıbır halqynyñ ejelgı tarihyndağy mädenietaralyq bailanystyrdyñ negızgı orny.
Ortalyq qyzmeterlerı zertteulerı nätijelerı turaly Qazaqstan, Resei, Germanianyñ ğylymi basylymdarynda köptegen maqalalar jarialady. Ortalyq jūmysyn bastağannan berı Pavlodar Ertıs boiy men körşıles aimaqtardyñ arheologiasyna arnalğan ekı ğylymi jinaq basyp şyğaryldy, akademiktıñ 100 jyldyq mereitoiyna arnalğan «2014 jylğy Marğūlan oqulary» konferensiasynyñ materialdary, tasqa qaşalğan suretterdıñ fotoal'bomy, arheologialyq terminder sözdıgı, ejelgı tarih boiynşa oqu qūraldary jarialandy, jaña basylymdar daiyndalyp jatyr. Būnyñ bärınde 20 jyl boiğy Pavlodar aheologialyq ekspedisiasynyñ nätijelerı körsetılgen. Osy uaqytta ortalyq qyzmetkerlerı jüzden asa maqala jarialap, «Pavlodar Ertıs boiy» ensiklopediasyna jiymadan asa maqala jazğan. Arheologialyq eskertkışterdıñ zertteluı turaly «Ejelgı Azia» atty derektı fil'mderdıñ serialy tüsırıldı.
Ortalyq qyzmetkerlerı sonymen qatar Mai audanyndağy Qyzyleñbek auylyndağy «Qolbasy mūnarasy» mädeni-memorialdy ortağasyrlyq ğimarattar keşenı, qimaqtar men qypşaqtardyñ, ğūn-sarmat kezeñınıñ, saq däuırınıñ, qola däuırınıñ qorğan qorymdary men etnografialyq uaqyttyñ obektılerı boiynşa ekspedisialar ūiymdastyryldy.
Bağdarlama aiasynda ejelgı stelalar men Baianauyl tas müsınderı de zerttelıp, olar boiynşa jeke derektı fil'mder daiyndaldy.
Ortalyq jūmysynyñ barysynda jinalğan materialdardyñ negızgı bölıgı «Qazaqstan Respublikasynyñ tarihy men mädenietınıñ eskertkışterınıñ jinağy. Pavlodar oblysy» eñbegınıñ basym bölıgın qūrady. Ol eñbekke 700-den asa eskertkış endı.
Ortalyğymyzdyñ negızgı maqsaty arheologialyq eskertkışterdı būzyludan saqtau, olardy uaqytyly zertteu, olardyñ özara bailanystarynyñ mäselelerın şeşu bolyp tabylady.
Ortalyq qyzmetkerlerı arheologialyq ekspedisia bazasynda ğylymi-pedagogikalyq jūmyspende ainalysady. Ortalyq arheologialyq üiırme aşyp, arheologiağa qyzyğatyn studentter men oquşylarğa qoldau körsetedı.
2002 jyly Pavlodar arheologialyq ekspedisiasynyñ nätijesınde jinalğan materialdar negızınde arheologialyq mūrajai jasaqtaldy. Ol materialdar Pavlodar Ertıs öñırınıñ paleolit däuırınen bastap, keiıngı etnografialyq däuırge deiıngı qaitalanbas eksponattar bolyp tabylady.
Qazırgı kezde Ortalyq qyzmetkerlerı Torğaidan şyğasqa qarai jylqyny qolğa üiretu mäselesımen ainalysyp jatyr. Aqquly audanyndağy Borly, Borly 4 tūraqtaryn, Michurino, Şäuke auyldarynyñ mañyndağy erte qola däuırınıñ qazyndylardy keşendı türde zerttep keledı.
Öñırdıñ ejelgı tarihynyñ mäselelerıne arnalğan köptegen jobalar josparlanyp otyr. Onyñ ışınde arheologialyq eskertkışterdıñ restavrasiasy men muzeefikasiasy, Pavlodar Ertıs öñırınıñ arheologialyq problemalary turaly ğylymi maqalalardyñ üşını jinağyn basyp şyğaru, Şıdertı 3 tūrağyndağy jäne tağy basqa eskertkışterdıñ zertteluı turaly monografia daiyndau bar.
Negızgı maqsattar men mındetter: